Nova Varoš je nastala sredinom 16. veka i vezuje se za ime Skender-paše Đenovljanina koji je putujući iz Bosne za Carigrad (1530), zastao sa pratnjom na zaravni u podnožju planine Zlatar i oduševljen lepotama ovog šumovitog predela i opojnim mirisom borovine, naredio da se tu podigne kasaba. Ubrzo je niklo naselja na mestu današnje Nove Varoši. Nazvano je Skender-pašina Palanka. Kad je naraslo do blizu 2.000 kuća, „buknu požar i sprži palanku do temelja“ (Evlija Čelebija). Većina stanovnika je ostala tu i podigla novu kasabu koju nazvaše Jeni Kasaba, što na srpskom znači Nova Varoš.

Sve življa trgovina stokom i njenim proizvodima, učinila je da se varoš, na raskrsnici važnih puteva, brzo razvija. Od 1776 bila je u sastavu novopazarskog sandžaka. Sredinom 19. veka Nova Varoš, prema zapisima ruskog konzula i putopisca Aleksandra Giljferdinga, imala je oko 300 kuća i oko 1.200 stanovnika, „što je bila realnija procena od one koju je izneo Elvija Čelebija, koji je inače sklon preterivanju, naveo da u Novoj Varši ima čak. 2.000 kuća“.

Početkom 19. veka (1809), grad su od Turaka oslobodili Karađorđevi ustanici, ali su ga istovremeno greškom i zapalili. Odlaskom Karađorđevih ustanika, Novu Varoš je, bežeći od turske odmazde, napustio veliki broj srpskog življa, iselivši se u centralnu Srbiju.

Posle više okršaja u Prvom i Drugom srpskom, a zatim i u Nevesinjskom ustanku 1875. godine (velika borba u susednom selu Radoinji), narod ovog kraja oslobodio se turskog ropsta pobedom u Prvom balkanskom ratu 1912. godine. Nova Varoš je tada imala 450 kuća i 2.909 stanovnika.

I u Prvom svetskom ratu novovaroški kraj dao je veliki doprinos pobedi protiv centralnih sila Austrougarske i Nemačke, a na Solunskom frontu i protiv Bugarske. Zemljak, proslavljeni vojvoda Petar Bojović, rodom iz sela Miševići ispod planine Zlatar, komandovao je srpskom Prvom armijom.

Nova Varoš nije ostala po strani i u Narodnooslobodilačkom ratu 1941—1945. Narod ovog kraja svrstao se u velikom broju u četničke i jedinice narodnooslobodilačke vojske, u Zlatiborsku četu odnosno Treću proletersku sandžačku udarnu brigadu, a sama Nova Varoš je više od 70 puta bila čas okupirana, a čas ponovo oslobađana. Konačno je oslobođena 4. decembra 1944.

Život u staroj Novoj Varoši

Nova Varos se nalazila na carskom, carigradskom drumu. U njoj je bila mezilhana, gde su se držali odmorni konji, pošta i odmarali putnici. Tu se obavljala trgovina izmedju Dubrovnika i Carigrada. O tome postoje svedočanstva u Dubrovačkim arhivama da su poznati varoški trgovci Borisavljevići trgovali sa ovim Gradom-republikom, ali i sa Sarajevom, Solunom, Pestom...

O dobrim susedskim i međuetničkim odnosima staovnika Nove Varoši svedoči i to da se stara kuca svestenika Purica nalazila preko puta dzamije, da prota Karamatijevic kupuje kucu od Hajdar-bega Dolmagica, da komsija Džunuzović odlazi da na grobu upali sveću prijatelju Rajku Rajanovicu na dan njegove slave...

Zato se u njoj moglo desiti da Muslimanka, udovica, koja je zivela u Stambolu dodje i završi svoj životni vek u Varoši, da se turski kajmakam zaljubi u snaju čuvene varoške porodice, da popov unuk oženi hodžinu kćer, da se kćer cuvenog prote Jevstatija Karamatijevica, s očevim blagoslovom, uda za Hrvata katolika, a da njegov sin oženi lepoticu varoške doline Šefku Musić i da drugu protinu kći vihor Drugog svestskog rata odvede u brak sa četnickim komandantom.

Najveća varoška vrednost su njeni ljudi. Tako se desilo da je jedna mlada 33-godišnja zena, Mila Borisavljević, preuzevši muski posao napravila čudo, time što je 1934. godine dovede struju u Novu Varoš.

Desilo se i da Rajko Rajanović, presdenik opštine pre Drugog svetskog rata, optužen da je pucao u nemačke vojnike, odgovorio nemačkom komandantu: "Nisam, jer nisam imao oružje! A da sam imao ,ubio bih i Vas i svakog nemačkog vojnika, jer ste vi okupatori u mojoj zemlji."

Da Tihomir Tiko Ljujić, koji je u smutnim vremenima 90-tih godina bio predsednik opštine, pozove Srbe i Muslimane da se očuva gradski i gradjanski mir.

Ljubav se u Novoj Varoši izmedju dva rata pesmom izražavala. Strogost gradjanskog kodeksa, čast i obraz, dozvoljavali su da mladić serenadom pod prozorom devojci kaže da je voli. A ona treba da upali šibicu i tako pokaže da je čula. Glasovi Vasilija Purica, studenta prava i Džaida Hadžibegovica, zaljubljenih mladića, odjekivali su usnulim sokacima, a probudjeni očevi ćutali ili grdili. Naročito ako devojka zaspi, pa ne cuje, a oni pevaju dok ne vide plamen šibice. Nekad i zora zabeli...

U Novoj Varoši postojao je Džez orkestar ELEGIJE, koji je svirao u restoranu "Padina". Mjuzikl KOSA premijerno izveden u Beogradu, gostovao je prvo u Londonu, pa u Novoj Varoši. U Domu kulture, koji je otvoren 8. februara 1969. godine, gostovali su brojni vrhunski umetnici bivše Jugoslavije, Amatersko pozoriste stalo je pod njegovo okrilje...

Šmrcalo se nad sudbinom "Hasanaginice", zora dočekivala u BOEMU kod Saliha i Ristica magazi kod Miša. Varoške himne "Stara Varoš, da te Bog ubije" i "Po Varoši povaljana trava" utihnule su pred nekom novom muzikom.

Nisu samo praznici Božić, Uskrs, Bajram, slave i svadbe bili povod za okupljanje i druženje, već samo deo društvenog života uz mnoge teferidze (vašare) na Djurdjevdan i za 1.maj, organizovala se Svetosavska zabava u Kulića hotelu i Sokolskom domu.

Kajmakamija

Upravna zgrada, danas "Bela golubica", novovaroška kajmakamija, podignuta 1909. godine, kao spoj islamskog arhitektonskog i zapadnoevropskog, je, izmedju dva rata, imala tradiciju zabava. Posle Drgog svetskog rata bila je sdošte opštinske uprave, a onda dugo zaboravljena. Danas je u njoj Zavicajni muzej i gradska biblioteka.

Najstarija kuca u Varoši datira iz 1861. godine i pripadala je Jovu Ristiću. Uz nju su i kuće Radenka Kulića na Zebinovcu, kuća Steva Purića pokrivena šindrom, kuća Salka Šećeragića preko puta džamije, kuća Hajra Berbovica...

Od stare Varoši, nažalost, ostali su samo nazivi ulica koji govore o njenim ziteljima: Ristića sokak, Borisavljevića sokak, Janjica breg... i delovi grada, Zebinovac, Mezilhana, Zelena...

Autor: Indira Gendžić